Pomoc prawna z urzędu w sprawach cywilnych

Strona ma prawo zgłosić sądowi pisemnie lub ustnie do protokołu wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego - art. 117 ustawy z 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296, ze zm.). Możliwość ta istnieje nie tylko w toku postępowania, ale także przed jego wszczęciem.

Wniosek taki może złożyć każda strona - zwolniona od kosztów sądowych z mocy ustawy lub postanowienia sądu, nie ubiegająca się o takie zwolnienie a także strona, której odmówiono zwolnienia.

Osoba fizyczna, która nie była zwolniona od kosztów sądowych przez sąd może domagać się zwolnienia, jeżeli złoży oświadczenie, że nie jest w stanie bez uszczerbku koniecznego utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego.

Strona korzystająca z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych powinna dołączyć do wniosku oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.

Wzór oświadczenia określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 kwietnia 2010 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 27, poz. 200) i jest on nieodpłatnie udostępniony w Biurze Obsługi Interesanta Sądu Rejonowego w Białymstoku.

Pomoc prawna w sprawach karnych

z wyboru

Oskarżony może ustanowić na każdym etapie postępowania karnego obrońcę (jeżeli oskarżony jest pozbawiony wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba) - art. 83 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców - art. 77 kpk.
Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury (adwokat) lub ustawy o radcach prawnych (radca prawny) - art. 82 kpk.
Strona inna niż oskarżony (pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, powód cywilny) może ustanowić pełnomocnika; pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny - art. 87 § 1 kpk, art. 88 kpk.

z urzędu

a) w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę (tzw. obrona obligatoryjna) jeżeli:

jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy lub zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności - art. 79 § 1 kp,
zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny - art. 79 § 1 kpk,
wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę - art. 79 § 2 kpk,
przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucano mu zbrodnię - art. 80 § 1 kpk.
 
We wskazanych powyżej sytuacjach, jeżeli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, obrońcę z urzędu wyznacza mu prezes lub referendarz sądowy sądu właściwego do rozpoznania sprawy (upoważniony sędzia), działając z urzędu (nie jest konieczny wniosek oskarżonego). Na zarządzenie prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, a na postanowienie sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy - zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu. Ponowny wniosek o wyznaczenie obrońcy, oparty na tych samych okolicznościach, pozostawia się bez rozpoznania - art. 81 § 1, 1a i 1b kpk.

Na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy prezes lub referendarz sądowy sądu właściwego do rozpoznania sprawy może wyznaczyć nowego obrońcę w miejsce dotychczasowego - art. 81 § 2 kpk.

b) oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może złożyć do sądu wniosek o ustanowienie mu obrońcy z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.  - art. 78 § 1 kpk.

Decyzję o ustanowieniu obrońcy z urzędu po rozpoznaniu złożonego wniosku, podejmuje prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy (upoważniony sędzia), sąd lub referendarz sądowy. Decyzja nie jest zaskarżalna. Na zarządzenie prezesa sądu o odmowie ponownego wyznaczenia obrońcy przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, a na postanowienie sądu o odmowie ponownego wyznaczenia obrońcy - zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu.

c) strona postępowania karnego (inna niż oskarżony), która nie ma pełnomocnika z wyboru  może wnosić o ustanowienie pełnomocnika z urzędu - art. 87 kpk w zw. z art. 88 kpk

Decyzję o ustanowieniu pełnomocnika urzędu po rozpoznaniu złożonego wniosku, podejmuje prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy (upoważniony sędzia), sąd lub referendarz sądowy. Decyzja nie jest zaskarżalna.

Obrońca i pełnomocnik z urzędu wyznaczany jest z listy obrońców - art. 81a § 1 kpk.